Жариялау этикасы
Редакция қызметкерлері және «Фтизиопульмонология» журналының редакциялық алқасы мен редакциялық кеңесі (бұдан әрі-журнал) өз жұмысында халықаралық қоғамдастық қабылдаған жариялау этикасы қағидаттарына: Қазақстан Республикасы Конституциясына, жариялау этикасы кодексіне (Committee on Publication Ethics), ҚР Азаматтық Кодексінің 971-984-баптарына (Ерекше бөлім), «авторлық құқық туралы» Қазақстан Республикасының заңына сүйенеді «Ғылым туралы» ҚР Заңының 3-тарауы, сондай-ақ беделді халықаралық журналдар мен баспалардың тәжірибесін ескереді.
Жариялау қызметінде жосықсыз тәжірибені болдырмау үшін (плагиат, дұрыс емес мәліметтерді баяндау және т.б.) редакцияның, редакциялық алқаның әрбір мүшесі, автор және рецензент этикалық нормалар мен ережелерді сақтауға, сондай-ақ олардың бұзылуын болдырмау үшін шаралар қолдануға міндетті. Жұмыстарды қарау барысында дұрыс емес мәліметтер, плагиат, бұрын жарияланған жұмыстардың қайталануы, олардың аудармалары және басқалары анықталған кезде мақала жарияланымнан алынады. Ғылыми жарияланымдар этикасының ережелерін сақтау авторлардың зияткерлік меншікке құқықтарын қамтамасыз етуге, жарияланым сапасын арттыруға және авторлық материалдарды жеке тұлғалардың мүддесі үшін заңсыз пайдалануды болдырмауға ықпал етеді.
Ғылыми жарияланымның авторы басшылыққа алатын этикалық принциптер:
Ғылыми басылымда ұсынылған деректердің дұрыс екендігіне және авторлардың әрқайсысы (егер бар болса) жүргізілген зерттеуге айтарлықтай үлес қосқанына көз жеткізіңіз. Зерттеудің әдейі қате немесе бұрмаланған нәтижелеріне жол берілмейді. Жариялау процесінің кез келген кезеңінде жұмыста қателер мен дәлсіздіктер анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы журнал редакторына дереу хабарлауға міндетті. Егер рецензенттер, журналдың редакциялық кеңесі зерттеу нәтижелерінің дұрыстығына күмәнданса, авторлар ғылыми мақалада көрсетілген идеяларды, нәтижелерді немесе фактілерді растайтын қосымша материалдарды ұсынуы керек.
Ұсынылған материалдарға авторлық құқықтың болуын растау және олардың бұрын жарияланбағанына және басқа басылымдарға қарауға берілмегеніне кепілдік беру.
Рецензенттердің, редакциялық кеңестің қарауға қабылданған баптарға қатысты сынына немесе ескертулеріне қатысты этикалық нормаларды сақтау;
Зерттеу нәтижелерін фактілерді, статистикалық деректерді және басқа ақпаратты жалған, бұрмалаусыз немесе жосықсыз бұрмалаусыз адал түрде ұсыну;
Ашық басып шығаруға арналмаған деректерді пайдаланудан аулақ болыңыз;
Мақаланың құрылымын, басқа жұмыстарға сілтемелерді журналдың талаптарына сәйкес рәсімдеу;
Авторлық құқыққа қатысты Қазақстан Республикасының халықаралық стандарттары мен заңнамасын сақтау. Авторлық құқықпен қорғалған материалдар тек тиісті иелерінің рұқсатымен шығарылуы мүмкін;
Бұрмаланбай, басқа зерттеушілердің де, автордың да басылымға қатысы бар алдыңғы жұмыстарына сілтеме жасаңыз. Барлық мүмкін жағдайларда бастапқы дереккөзге сілтемелерді көрсетіңіз. Басқа зерттеушілердің жұмыстарынан алынған тікелей дәйексөздер тырнақшамен және тиісті сілтемемен белгіленуі керек;
Зерттеуді қаржыландырудың барлық көздерін, соның ішінде тікелей және жанама қаржылық қолдауды, жабдықты немесе материалдарды ұсынуды және қолдаудың басқа түрлерін (мысалы, статистикалық деректерді өңдеу бойынша мамандардың көмегі)көрсетіңіз;
Журнал мен мекеменің талаптары мен стандарттарын сақтау;
Жұмыстың этикалық принциптер мен нормаларға сәйкес келуін қамтамасыз ету.
Рецензент қызметіндегі этикалық принциптер
Рецензент авторлық материалдарға ғылыми сараптама жүргізеді. Оның іс-әрекеті келесі принциптерді сақтаудан тұратын бейтарап сипатта болуы керек:
Сараптамалық бағалау авторға мақала мәтінінің сапасын жақсартуға және редакцияға жариялау туралы шешім қабылдауға көмектесуі керек.
Рецензиялау үшін алынған кез келген қолжазба құпия құжат болып табылады.
Рецензент объективті болуы керек және өз пікірін нақты және дәлелді түрде білдіруі керек.
Рецензент осы ақпарат пен идеялардың құпиялылығын сақтай отырып, өзіне шолуға ұсынылған мақаладағы ақпарат пен идеяларды жеке пайда үшін пайдаланбауы керек.
Рецензент мақалаға байланысты кез келген авторлармен немесе ұйымдармен бәсекелестік, ынтымақтастық немесе басқа қатынастардан туындаған мүдделер қақтығысы болған кезде қолжазбаны қарауға қабылдамауы керек.
Редакторлар мен редакциялық алқа қызметіндегі кәсіби этика қағидаттары
Өз қызметінде журналдың редакциялық алқасының мүшелері авторлық туындыларды жариялауға жауапты болады, бұл мынадай негізгі қағидаттарды ұстану қажеттігіне әкеп соғады:
Редактор мен редакция қызметкерлері журналда жарияланған барлық нәрселер үшін жауап беруі керек.
Жариялау туралы шешім қабылдаған кезде журнал редакторлары ұсынылған деректердің дұрыстығын және қарастырылып отырған жұмыстың ғылыми маңыздылығын басшылыққа алады.
Редакция қызметкерлерінде олар қабылдамайтын немесе қабылдайтын мақалаларға қатысты мүдделер қақтығысы болмауы керек.
Журнал редакциясының қызметкерлері журналға жіберілген мақалалардың қайсысы жариялауға қабылданатыны және қайсысы қабылданбайтыны туралы шешім қабылдауға жауапты.
Редакция қызметкерлері, егер бұл плагиат деп санауға жеткілікті негіз болса, ақпаратты жариялауға жібермеуі керек.
Редакция қызметкерлері мен журналдың редакциялық алқасының мүшелері рецензенттерге қатысты атаулар мен басқа ақпараттардың құпиялылығын қамтамасыз етуі керек.
Баспа этикасы
Өз қызметінде баспагер авторлық туындыларды жариялауға жауапты, бұл келесі ережелерді сақтау қажеттілігіне әкеледі:
осы талаптарға сәйкес редакция ұжымының, редакциялық алқаның, рецензенттер мен авторлардың этикалық міндеттерді орындауына жәрдемдесу;
журнал редакциясының ұжымына жарияланатын материалдардың этикалық аспектілеріне қатысты талаптарды қарауда қолдау көрсету және басқа журналдармен және/немесе баспагерлермен өзара әрекеттесуге көмектесу, егер бұл редакторлардың міндеттерін орындауға ықпал етсе;
кез келген ақпаратты жариялау авторларынан алынған құпиялылықты жариялау сәтіне дейін қамтамасыз ету;
жарнаманы орналастырудан түсетін ықтимал пайда редакция ұжымының мақаланы жариялауға қабылдау туралы шешімдеріне әсер етпейтініне сенімділік;
қажет болған жағдайда түзетулер, түсініктемелер, теріске шығарулар мен кешірім сұрауды жариялауға дайын болу;
журнал редакциясының ұжымына плагиат пен дәйексіз деректерді қамтитын жарияланымдарды алып тастау мүмкіндігін беру.
Құпиялылық
6.1 жарияланбаған материалдармен жұмыс істеу кезінде редакциялық алқаның барлық мүшелері ақпаратты қорғау саласындағы іргелі құжаттардың, атап айтқанда авторлар мен рецензенттердің дербес деректерінің талаптарын сақтауға тиіс.
6.2 сараптамаға берілген қолжазба құпиялылық қасиеті бар құжат ретінде қаралуы тиіс.
Мүдделер қақтығысы
7.1 редакторлар мен редакциялық алқа қолжазба авторларынан бәсекелес мүдделерді ашуды сұрауға міндетті. Егер мүдделер қақтығысы жарияланғаннан кейін анықталса, редакциялық алқа тиісті түзетулердің жариялануын қамтамасыз етуге міндетті.
7.2 бәсекелестік қатынастар, ынтымақтастық және авторлардың бірімен байланыс нәтижесінде журналдың редакциялық алқасы мүшелерінің мүдделері қақтығысы болған жағдайда, қолжазба жанжалды шешу үшін тәуелсіз сарапшының қарауына беріледі.
7.3 рецензенттер мүдделер қақтығысы немесе жеке мүдделер болған жағдайда қолжазбаларды қарауға және бағалауға қатыспауы тиіс.
7.4 ұсынылған қолжазбаға немесе жарияланған мақалаға қатысты этикалық шағым беру кезінде бас редактор беделді журналдардың тәжірибесіне негізделген шаралар қабылдауы керек. Этикалық емес мінез-құлық фактісі туралы әрбір хабарлама ескіру мерзімін белгілемей қарастырылуы керек. Егер факт расталса, тиісті түзетулер, теріске шығарулар немесе кешірім сұраулар жарияланады.
Ақпараттандырылған келісім туралы ақпарат және адам және жануарлар құқықтары туралы ақпарат
Өз жұмысында «Фтизиопульмонология» ғылыми-практикалық журналы Дүниежүзілік медициналық қауымдастықтың Хельсинки декларациясының (WMA Helsinki декларациясы — medical Research involving Human Subjects үшін этикалық принциптер) ережелеріне сүйенеді және адамдардың қатысуымен жүргізілетін зерттеулер үшін деректерді жинаудың этикалық нормалары мен ережелерін сақтауға тырысады.
Адамның қатысуымен жүргізілген медициналық зерттеулер жалпы қабылданған Ғылыми қағидаттарға сәйкес келуі және ғылыми әдебиеттерді, басқа да тиісті ақпарат көздерін барынша білуге, тиісті түрде жүргізілген зертханалық зерттеулердің нәтижелеріне, сондай-ақ, қолданылатын жерде жануарларға жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне негізделуі тиіс. Зерттеуде қолданылатын жануарларға да адамгершілік таныту қажет.
Зерттеуді бастамас бұрын ғалым Хельсинки декларациясының ақпараттандырылған келісімі туралы ережелермен танысып, зерттеуді төменде көрсетілген принциптерге сәйкес қатаң түрде жүргізуі керек (Хельсинки декларациясының ережелері 25-32 келтірілген):
«25. Ақпараттандырылған келісім беруге қабілетті адамдардың зерттеу субъектілері ретінде қатысуы ерікті болуға тиіс. Кейбір жағдайларда туыстарымен немесе әлеуметтік топ жетекшілерімен кеңесу орынды болуы мүмкін болса да, егер ол өзінің ерікті келісімін бермесе, зерттеуге ақпараттандырылған келісім бере алатын бірде-бір адамды қосуға болмайды.